Hoofdpijn
Toen ik in de jaren 80 van de vorige eeuw bij Maarten kwam mediteren, eenmaal per maand in het klooster van Maarssen, deed ik enorm mijn best. Een jaar of twee later haakte ik af. De reden was dat ik letterlijk hoofdpijn kreeg van het mediteren.
Hoe kwam dat? Vooral, begreep ik achteraf, omdat ik enorm mijn best deed om in het 'hier en nu' te zijn. Dat hier lukte nog wel een beetje, geloof ik. Maar het nu liet zich om de een of andere reden niet grijpen, hoe ik ook mijn best deed. Inmiddels denk ik: geen wonder. Want het is principieel ongrijpbaar.
Wat is het eigenlijk, dat nu? Ik was zelf geneigd om het te zien als een minimale tijdseenheid. Maar als je daarover doordenkt, kom je in conflict met de logica.
Stel even dat het een minimale tijdseenheid zou zijn, dan ligt die kennelijk tussen het verleden en de toekomst. Van het verleden weten we dat het er niet meer is, en van de toekomst weten we dat die er nog niet is. Het is net sinterklaas en zwartepiet (excuus voor de benaming): allebei bestaan ze niet. We praten dus over een tijdseenheid die aan de ene kant begrensd wordt door niets en aan de andere kant ook door niets. Dat is een logische onmogelijkheid, zo’n tijdseenheid kan zelf ook niet bestaan.
Denkbeeldig snijpunt
Inmiddels denk ik dat het nu geen tijdseenheid is, maar iets anders. Enerzijds kun je het zien als een denkbeeldig snijpunt tussen heden en verleden. Zoals tijdstippen ook denkbeeldige snijpunten zijn: het is nooit precies 11 uur. Want hoelang zou dat 11 uur moeten duren? Een seconde? Een fractie van een seconde? En hoe lang is die fractie dan?
In werkelijkheid glijdt de wijzer van de klok lángs de 11, zonder er ook maar een ogenblik op stil te blijven staan. (Je had vroeger stationsklokken waarbij dat wel gebeurde, maar die begrepen het niet.) Onze klokken zijn in essentie schaalmodellen van de aarde die, beschenen door de zon, om z'n as draait. En dat is een continu proces, geen opeenvolging van superkorte stilstanden. Beweging is per definitie geen opeenvolging van stilstanden.
En zoals je het tijdstip van 11 uur dus niet kan fixeren om het eens goed te bekijken, zo kun je ook het nu niet fixeren. Want dat was natuurlijk wat ik vroeger bij Maarten zat te proberen. Je bewustzijn verandert continu, alles wat je waarneemt verandert continu en de relatie tussen die twee verandert ook continu. In die zin is alles letterlijk ieder ogenblik nieuw. Het is één voortdurend proces. En die stroom kun je niet met je hoofd, door concentratie stilzetten. Hoe geweldig je je best ook doet.
Goed, dat nu mag dan enerzijds een denkbeeldig snijpunt zijn, tegelijk is het volgens mij nog iets anders. Wat we eigenlijk bedoelen als we zeggen dat iets nu gebeurt, is denk ik dat het zich toont in onze actuele, levende ervaring. Die actuele ervaring is er voor ieder van ons altijd. Het nu van ieder van ons duurt geen fractie van een seconde, maar ons hele bewuste leven lang. Preciés ons hele bewuste leven lang.
Nu-bubbel
Een klein uitstapje: wat ik zelf fascinerend vind is dat het nu ook in natuur- wetenschappelijke zin onlosmakelijk gebonden is aan de persoon, aan het subject. Even onlosmakelijk als het hier. Mijn nu-bubbel valt niet volledig samen met jouw nu-bubbel. Maar omdat het verschil verwaarloosbaar klein is zolang je relatief dicht bij elkaar bent - en uit kosmisch oogpunt zijn alle aardbewoners relatief dicht bij elkaar - merken we dat niet op.
Het gaat pas een rol spelen als je wél heel ver, bijvoorbeeld lichtjaren van elkaar verwijderd bent. Volgens de hedendaagse natuurwetenschap is de vraag 'Hoe is het nu op planeet x in zonnestelsel y?' zinloos. Even zinloos als de vraag 'Hoe is het hier op planeet x in zonnestelsel y?'
Dat even terzijde, het illustreert ten overvloede dat het nu iets nogal onbegrijpelijks is. Maar wat we voor 100 procent zeker weten is: al ga je op je kop staan, je blijft in je eigen nu, zoals je ook altijd in je eigen hier bent. Daar kun je niet uitvallen. Dus het is verspilde moeite om er je best voor te gaan doen, dat kan alleen maar leiden tot kortsluiting in je hersenen. Tot hoofdpijn.
Als we in Zen zeggen: blijf in het nu, dan gaat het denk ik over die schermen. Over opletten, over aandachtig zijn. Of zoals Etty Hillesum het prachtig zegt: 'met heel je hart aanwezig zijn'. Met heel je hart aanwezig zijn en probéren op te merken als er weer zo’n scherm tussen jou en de werkelijkheid geschoven is dat niet relevant is. De enige manier om dat 'met heel je hart aanwezig zijn' echt te oefenen is, denk ik, met heel je hart aanwezig te zijn. Je kunt het alleen maar oefenen door het te dóen, dat is wat mij betreft ook precies waar we hier voor bijeenkomen.
Dat is het optimisme van Zen, en daar geloof ik sterk in.
Mooi! Inderdaad, het nu niet als tijdseenheid, maar een ongeconditioneerde aanwezigheid. De taal zet ons weer eens op het verkeerde been.
BeantwoordenVerwijderen