Wie ben ik?

 

Een pauze-wandeling tijdens een meditatiesessie. Ik probeer te lopen zoals ik geleerd heb: voeten stevig op de grond, aandacht bij elke stap, aandacht ook bij de voeten. Ik loop als een zombie, vanuit mijn hoofd, vanuit de regels die ik denk geleerd te hebben. Ik ben mezelf volledig kwijt. Ik zie de bomen, het gras, de vijver en probeer ze helemaal waar te nemen. Wat ik waarneem is het plan in mijn hoofd. Ik voel me doodongelukkig en ben blij als de pauze voorbij is. 

 

Vannacht komt deze herinnering boven, dat moment - 30 jaar geleden. En met de herinnering de behoefte om mezelf te verkennen in alle aangeslibde lagen die er nog steeds zijn met de vraag: wie draagt deze lagen. Wie was die doodongelukkige vrouw en wat verhindert me nu nog steeds om die enig mogelijke vraag te stellen: wie ben ik?

 

Klaaske Fokkens

 

Vanaf 1989 vonden de weekendsessies o.l.v. Maarten Houtman bijna allemaal in de Emmaus Priorij te Maarssen plaats, gelegen in een prachtig park met majestueuze bomen. De overnachtingen waren in het 18e-eeuwse landhuis De Doornburgh. Vlak na de sluiting van de Priorij in 2016 maakte Ingrid Bakker deze foto van De Doornburgh

"Boeddha Amitabha.."

De eindeloze vlakten van Choiri-sume in Mongolië – zie: Weg van de Trance-Siberië Express…

Toen ik een jaartje of wat bij Maarten Houtman gezeten had, kwam ik in een coffeeshop aan de Nieuwmarkt Marina tegen, een vrouw die ik een keer bij meditatie had meegemaakt. Toen ze me zag, vroeg ze me op een wat cynische toon “of ik nog steeds aan de pogingen van de heer Houtman deelnam...”
Dat schudde me even flink door elkaar... Alsof dat meditatie gebeuren iets was wat buiten mij om ging, alsof ik een 'volgeling' was die het zich liet aanleunen. Of erger nog: alsof Maarten zieltjes probeerde te winnen... Dat woord 'pogingen' sneed ook door mijn ziel – als iemand je met zoveel liefde bij de hand neemt, dan noem je dat toch geen 'poging'... Om maar te zwijgen over haar ‘mijnheer Houtman’.

Vanochtend, veertig jaar later, viel me in dat de dagelijkse 'meditatie' op mijn matje – een plek die ik heilig, waar ik het liefst de hele dag in de buurt van wil zijn – inderdaad een niet ophoudende reeks van pogingen is. Pogingen om in de buurt te komen van iets waarvan ik een licht vermoeden heb – in de wetenschap dat een diepe adem, een rustig hoofd en een ontspannen houding daar dan bij horen.
Wat me ook inviel, is dat ik daarbij drijf op een verre herinnering aan een verloren paradijs – die mijn onrust ten aanzien van mijn huidige leven voedt...

In De overtocht naar Fudaraku heb ik ooit beschreven, hoe Japanse Amitabha monniken zich in een sloep de zee op lieten drijven, meegevoerd door de stroom, terwijl ze opgesloten zaten in een dichtgespijkerde houten kist ... dat deden ze in het volle vertrouwen, dat ze zo de eilanden van het Westelijk Paradijs zouden bereiken – een heel leven samengebald in één moment, in één recitatie: 'Boeddha Amitabha, Boeddha Amitabha, Boeddha Amida,' aan een ketting van woorden stegen ze op naar het Paradijs.

Wil je weg uit het gewone leven –

het gewone leven, met zijn zorgen,

zijn moeite, zijn ergernissen, zijn

korte momenten van voldoening.

Wil je daaruit weg?

En mediteer je

om daaruit weg te komen?

Of ervaar je dat meditatie

een uiterste concentratie is

op wat je bent –

niet gisteren, niet morgen, nú.

En kun je daarbij blijven?

Of ga je toch weer weg?

Als je voortdurend aarzelt:

wil ik dit, wil ik dat, neem ik

een boontje meer of minder,

weet dan dat liefde

de maat is van alle dingen.

Ondanks de gruwelijke ondertoon, ontroerde het verhaal van de overtocht naar Fudaraku me toen ik het las ... blindelings en vol vertrouwen op weg naar het paradijs...
Maar vandaag kwam juist het beeld van een verloren paradijs in me op, een wereld die ik ooit gekend moet hebben:
“Je maakt nu de oudste reis van de wereld, binnendoor, terug in de tijd, naar waar het begon toen je op aarde kwam en nog niets wist, maar wel alles wilde leren kennen, op je gemak, zoveel als prettig voor je was.”
Uit: Maarten Houtman, Adem- en energie-oefening

Je gewoontenjasje glijdt van je af, het begin van een nieuwe dag.

Op een verlaten plaats, Baga Gazriin Chuuluu geheten, leefden ooit twee monniken, op zoek naar de stilte.

Dat telkens maar proberen is dus niet zo gek. Ieder van ons heeft immers voorkennis. Het is een wereld die altijd al voor ons klaarlag, we hoeven nergens naartoe...

En als ik er goed over nadenk, lag het woord ‘proberen’ bij Maarten voor in de mond ... al die sessies waarin hij het met ons opnieuw probeerde, en probeerde, en probeerde... 

Hein Zeillemaker

Over het nu

Het nu, daar heb ik de laatste maanden nogal vaak over nagedacht en ik vind het leuk om wat van die gedachten te delen. Even vooraf: ik bedoel niet het nu van "de winters zijn nu veel warmer dan vroeger", niet het nu in de betekenis van 'tegenwoordig'. Ik bedoel het nu van het 'hier en nu'. Van terwijl ik dit zeg. Dat is volgens mij het nu waarover het in zen gaat, en het is iets heel wonderlijks. Hoe langer je erover nadenkt, hoe wonderlijker het wordt.

Hoofdpijn
Toen ik in de jaren 80 van de vorige eeuw bij Maarten kwam mediteren, eenmaal per maand in het klooster van Maarssen, deed ik enorm mijn best. Een jaar of twee later haakte ik af. De reden was dat ik letterlijk hoofdpijn kreeg van het mediteren.
Hoe kwam dat? Vooral, begreep ik achteraf, omdat ik enorm mijn best deed om in het 'hier en nu' te zijn. Dat hier lukte nog wel een beetje, geloof ik. Maar het nu liet zich om de een of andere reden niet grijpen, hoe ik ook mijn best deed. Inmiddels denk ik: geen wonder. Want het is principieel ongrijpbaar.

Wat is het eigenlijk, dat nu? Ik was zelf geneigd om het te zien als een minimale tijdseenheid. Maar als je daarover doordenkt, kom je in conflict met de logica.
Stel even dat het een minimale tijdseenheid zou zijn, dan ligt die kennelijk tussen het verleden en de toekomst. Van het verleden weten we dat het er niet meer is, en van de toekomst weten we dat die er nog niet is. Het is net sinterklaas en zwartepiet (excuus voor de benaming): allebei bestaan ze niet. We praten dus over een tijdseenheid die aan de ene kant begrensd wordt door niets en aan de andere kant ook door niets. Dat is een logische onmogelijkheid, zo’n tijdseenheid kan zelf ook niet bestaan.

Denkbeeldig snijpunt
Inmiddels denk ik dat het nu geen tijdseenheid is, maar iets anders. Enerzijds kun je het zien als een denkbeeldig snijpunt tussen heden en verleden. Zoals tijdstippen ook denkbeeldige snijpunten zijn: het is nooit precies 11 uur. Want hoelang zou dat 11 uur moeten duren? Een seconde? Een fractie van een seconde? En hoe lang is die fractie dan?
In werkelijkheid glijdt de wijzer van de klok lángs de 11, zonder er ook maar een ogenblik op stil te blijven staan. (Je had vroeger stationsklokken waarbij dat wel gebeurde, maar die begrepen het niet.) Onze klokken zijn in essentie schaalmodellen van de aarde die, beschenen door de zon, om z'n as draait. En dat is een continu proces, geen opeenvolging van superkorte stilstanden. Beweging is per definitie geen opeenvolging van stilstanden.
En zoals je het tijdstip van 11 uur dus niet kan fixeren om het eens goed te bekijken, zo kun je ook het nu niet fixeren. Want dat was natuurlijk wat ik vroeger bij Maarten zat te proberen. Je bewustzijn verandert continu, alles wat je waarneemt verandert continu en de relatie tussen die twee verandert ook continu. In die zin is alles letterlijk ieder ogenblik nieuw. Het is één voortdurend proces. En die stroom kun je niet met je hoofd, door concentratie stilzetten. Hoe geweldig je je best ook doet.

Goed, dat nu mag dan enerzijds een denkbeeldig snijpunt zijn, tegelijk is het volgens mij nog iets anders. Wat we eigenlijk bedoelen als we zeggen dat iets nu gebeurt, is denk ik dat het zich toont in onze actuele, levende ervaring. Die actuele ervaring is er voor ieder van ons altijd. Het nu van ieder van ons duurt geen fractie van een seconde, maar ons hele bewuste leven lang. Preciés ons hele bewuste leven lang.

Nu-bubbel
Een klein uitstapje: wat ik zelf fascinerend vind is dat het nu ook in natuur- wetenschappelijke zin onlosmakelijk gebonden is aan de persoon, aan het subject. Even onlosmakelijk als het hier. Mijn nu-bubbel valt niet volledig samen met jouw nu-bubbel. Maar omdat het verschil verwaarloosbaar klein is zolang je relatief dicht bij elkaar bent - en uit kosmisch oogpunt zijn alle aardbewoners relatief dicht bij elkaar - merken we dat niet op.
Het gaat pas een rol spelen als je wél heel ver, bijvoorbeeld lichtjaren van elkaar verwijderd bent. Volgens de hedendaagse natuurwetenschap is de vraag 'Hoe is het nu op planeet x in zonnestelsel y?' zinloos. Even zinloos als de vraag 'Hoe is het hier op planeet x in zonnestelsel y?'

Dat even terzijde, het illustreert ten overvloede dat het nu iets nogal onbegrijpelijks is. Maar wat we voor 100 procent zeker weten is: al ga je op je kop staan, je blijft in je eigen nu, zoals je ook altijd in je eigen hier bent. Daar kun je niet uitvallen. Dus het is verspilde moeite om er je best voor te gaan doen, dat kan alleen maar leiden tot kortsluiting in je hersenen. Tot hoofdpijn. 

Zichzelf zijn
 

Een andere vraag is natuurlijk, en dat is denk ik waar het in Zen om draait: hoe stá ik in dat nu? Mag de werkelijkheid die zich toont in mijn levende ervaring zichzelf zijn? Of schuiven er regelmatig vervormende schermen voor? Schermen die te maken hebben met mijn ervaringen in het verleden, met mijn humeur, mijn fantasieën, mijn veronderstelde belangen, mijn angsten, noem maar op. Mijn eigen ervaring is dat je lichamelijke reacties dat vaak al verraden. Je ademhaling, je spierspanning. In elk geval, het overkomt ons natuurlijk allemaal en steeds weer. Daar zijn we mensen voor.

Als we in Zen zeggen: blijf in het nu, dan gaat het denk ik over die schermen. Over opletten, over aandachtig zijn. Of zoals Etty Hillesum het prachtig zegt: 'met heel je hart aanwezig zijn'. Met heel je hart aanwezig zijn en probéren op te merken als er weer zo’n scherm tussen jou en de werkelijkheid geschoven is dat niet relevant is. De enige manier om dat 'met heel je hart aanwezig zijn' echt te oefenen is, denk ik, met heel je hart aanwezig te zijn. Je kunt het alleen maar oefenen door het te dóen, dat is wat mij betreft ook precies waar we hier voor bijeenkomen.

Optimisme


En we weten het allemaal, dat heeft Maarten er goed ingestampt: áls je weer zo´n scherm opmerkt, probeer het dan niet weg te drukken. Want dat werkt waarschijnlijk averechts. Maar naarmate je vaker oplettend, vaker aanwezig bent, mag je er wel op rekenen dat die irrelevante schermen geleidelijk minder vaak opduiken. Of iets van hun kracht gaan verliezen. Dat echt-aanwezig-zijn kan de kwaliteit en de intensiteit van jouw nu, van je levende ervaring, veranderen. Op zo’n manier dat je jezelf én je actuele omgeving meer recht gaat doen, en dat je je soms gedragen kunt voelen door iets wat jouw ikje verre overstijgt.

Dat is het optimisme van Zen, en daar geloof ik sterk in.

Dit was de inleiding van Simon Knepper 

die leidde tot het gesprek tijdens
 de tao-zenbijeenkomst

van 4 maart 2023 in het Zencentrum van Amsterdam