Beeldenstorm

Khadim Ali, The Haunted Lotus, gouache en bladgoud op Wasli-papier

Enkele nabeelden van de 13^e Documenta

We leven in een wereld van beelden, beelden die zich in ons vastzetten als meningen, principes, idealen en wereldbeschouwingen. En we koesteren het wereldbeeld dat we hebben en zijn bereid te vechten voor onze ver-beelding van de werkelijkheid, voor onze heilige huisjes …

Maar ook al zijn we in die zin ‘fundamentalisten’, soms kunnen we, ronddwalend in ons vertrouwde landschap, even zien hoezeer al die beelden onze horizont vervuilen en haast geen ruimte meer laten om waar te nemen – en we smachten naar de openheid van een nieuwe, onbelaste wereld …

Als je een aantal dagen rondloopt op de Documenta, de vijfjaarlijkse kunstmanifestatie in Kassel, word je natuurlijk overstelpt met nieuwe beelden. Onwillekeurig ga je op zoek naar beelden die niet toevoegen aan het bekende, maar een bevrijdende werking hebben …

De 13^e aflevering van Documenta speelt zich niet alleen in Kassel af, maar wordt ‘fysiek en conceptueel’ ook op een aantal andere locaties gehouden, met name in Afganistan. Daarbij is de blik gericht op de omstandigheden waaronder kunstenaars werken. Kaboel en Bamiyan spelen daarin een centrale rol, “omdat kunstenaars hier, naast een toestand van hoop, veelvuldig een staat van beleg ervaren, samen met terugtrekking en blootstelling.”

Het gebeuren in Bamiyan, waar de Taliban in 2001 twee monumentale zesde-eeuwse zandstenen boeddha’s opbliezen, heeft destijds diepe indruk op me gemaakt. Het was het jaar waarin ook die andere tweevoudige beeldenstorm plaatsvond …

In het (kunst)klimaat dat door de tentoonstellingsmakers is geschapen, voltrekt zich een omkering van het beeld van het Afganistan dat zich de laatste decennia in je vastgelegd heeft: het land van de krijgs’heren’, van verdeeldheid en haat, voor een aanzienlijk deel door buitenlandse inmenging gezaaid, van islamitische cultuurbarbarij en vrouwenonderdrukking. Je merkt dat er nog iets heel anders bestaat dan politiek en oorlogsgeweld, dat er mensen leven die zich op hun situatie bezinnen en aan die reflectie uitdrukking proberen te geven. Waarmee ze tevens de boodschap afgeven dat ze de bewoners zijn van een land dat – in een historische context van voortdurend wisselende rijken en beschavingen – een onvoorstelbaar rijke culturele traditie kent. En dat laat je niet onberoerd, gaandeweg onstaat er een gevoel van verbondenheid met de bewoners van deze verdoemde plaats – waar je je allang voor afgesloten had.

De Documenta locatie ‘Ehemaliges Elisabeth Krankenhaus’ is geheel door Afgaanse kunstenaars ingericht. Daar heeft Zainab Haidary de muren van vrolijke, kleurrijke bloemschilderingen voorzien – om haar schilderingen vervolgens symbolisch grotendeels met bruine muurverf te bedekken …

In het Fridericianum, de hoofdvestiging van de Documenta in Kassel, zijn beelden te zien van steenhouwers die in de grotten van de Bamiyan vallei opgeleid worden voor het vele herstelwerk wat nog te doen is. Het zijn beelden die een groot optimisme uitstralen …

Een van degenen die zich ter plekke daarvoor ingezet hebben is Michael Rakowitz, een Amerikaan met joods-irakese wortels. Er is een zaal gereserveerd voor zijn ‘What Dust Will Rise’, een project waarin hij in metaforische zin de wonden van de geschiedenis tracht te helen. Daarbij creëert hij een paradoxaal verband tussen ruimte en tijd, tussen vernietiging en opbouw. De 33 stenen boeken waaruit zijn installatie bestaat, vormen een selectie uit de bibliotheek van de landgraven van Hessen-Kassel – destijds gevestigd in het Fridericianum – die door het Engelse bombardement op Kassel van 9 september 1941 in vlammen opging. Deze verloren banden werden met de hulp van steenhouwers uit Afganistan opnieuw gemaakt van travertijn, ontgonnen in de heuvels van Bamiyan.

In de Rotunda, de half-cirkelvormige schatkamer van het Fridericianum, worden bezoekers slechts mondjesmaat binnengelaten. Er is prachtige kunst te zien, zoals stillevens van Morandi.
Maar dan – bijna over het hoofd gezien – staan daar, in een bescheiden, liggende vitrine, een aantal figuurtjes die je naar adem doen happen: de ‘Bactrische Princessen’. Het zijn vier millennia oude, uit steen gehouwen, zittende vrouwenfiguurtjes, van nog geen 20 cm hoog. De hoofdjes en de fragiele ledematen zijn van wit calaciet, de robes – Mesopotamische ‘kaunakes’, mantels, gewoven in een patroon dat overlappende bloemblaadjes of veren suggereert – van groen chloriet.
Deze overrompelende kleinoden komen uit Bactrië, een beschaving die ooit het westelijke deel van Centraal Azië – Turkmenistan, Oezbekistan en noorderlijk Afghanistan – omvatte en die de naam draagt van de stad Baktra, het huidige Balch in noordoost Afganistan. Het is een beschaving die ver voorafging aan het rijk van Alexander de Grote en dat van de Greco-Bactrische koningen.

Bactrische prices, ca. 2000 v.Chr. [foto van het web]

De boeddha’s van Bamiyan keren terug in The Haunted Lotus, vier panelen van Khalim Ali, een miniatuurschilder uit de Hazara-gemeenschap uit Centraal-Afghanistan, tentoongesteld in de Neue Galerie – zie bijgaande afbeeldingen. De boeddha’s bevonden zich in Khadim Ali’s thuisprovincie Hazarajat.

Naast het emotionele beeld van een ingekapselde boeddha – een verwijzing naar de bamboe structuur die in het kader van het UNESCO restauratieproject rond de overblijfselen opgetrokken is – bevatten de panelen ook beelden van een demon. Die is gebaseerd op een karakter uit de Shahnama, het nationale Perzische epos van Ferdowsi, rond 1000 geschreven aan het hof van de grote sultan Mahmud van Ghazni, Afghanistan. De held van de Shahnama, Rostam, is bekend aan generaties Afghaanse kinderen.

Khadim Ali was stomverbaasd toen hij ontdekte dat de half geletterde Taliban strijders, bekend om hun vijandigheid jegens deze cultuur, zich voordeden als op Rostam lijkende heilige strijders. Op zijn panelen stelt hij deze geïnverteerde Rostam voor als een ambigue figuur, gloriërend in zijn schoonheid, maar sinister. In een toespeling op de Taliban, hebben zijn opgeblazen demons gezichten van monsters, hoorns en geitenoren, en dansen zij over de verkoolde, maar nog steeds beladen ruimte waar de boeddha’s stonden.

Zo komen op de dOCUMENTA (13) engagement en pure schoonheid samen in een artistiek statement, dat – zonder te polariseren – getuigt van “de potentiële helende kracht die kunst kan hebben” en je aanspreekt op je mens zijn.

Hein Zeillemaker

Rechter paneel van Khadim Ali’s The Haunted Lotus